
विलोम / विपरीतार्थी शब्द
विलोम शब्द का अर्थ :-
- विलोम शब्द का अर्थ है - विपरीतार्थी शब्द अर्थात विपरीत अर्थ देनेवाला शब्द | अत:किसी शब्द का विपरीत अर्थ व्यक्त करने वाला शब्द विलोम शब्द या विपरीतार्थी शब्द कहलाता है | 'विलोम' शब्द का अंग्रेज़ी पर्याय 'Antonyms' होता है |
- विलोम शब्दों को विपर्यायवाची, प्रतिलोमार्थक और विलोमार्थी शब्द भी कहते हैं | भाषा में भावों-विचारों की स्पष्टता के लिए विलोम शब्द का ज्ञान उपयोगी होता है | विलोम शब्दों के प्रयोग से भाषा में अभिव्यक्ति शक्ति बढ़ जाती है |
- यहाँ विशेष रूप से ध्यान देने की बात है - शब्द का विलोम उसी व्याकरणिक कोटि का होगा, जिसका वह मूल शब्द है | विलोम शब्द हमेशा सजातीय ही होते हैं अर्थात् संज्ञा का विलोम संज्ञा, सर्वनाम का विलोम सर्वनाम, विशेषण का विलोम विशेषण, क्रिया का विलोम क्रिया पद और क्रिया विशेषण का क्रिया विशेषण होता है |
- विलोम शब्दों के निर्माण में उपसर्गों की महत्वपूर्ण भूमिका रहती है | जिन उपसर्गों से विलोम शब्द बनते हैं, वे निम्न हैं -
-------------------- उपसर्ग जोड़कर --------------------
- 'अ' उपसर्ग जोड़क - सभ्य - असभ्य, न्याय - अन्याय, लौकिक - अलौकिक, हिंसा - अहिंसा, सामान्य - असामान्य |
- 'अप' उपसर्ग जोड़कर - यश - अपयश, उत्कर्ष - अपकर्ष, मान - अपमान, कीर्ति - अपकीर्ति |
- 'अन्' उपसर्ग जोड़कर - अंगीकार - अनंगीकार, उत्तरित - अनुत्तरित, अस्तित्व - अनस्तित्व, अभिज्ञ - अनभिज्ञ |
- 'निस्, निश्, निष्' उपसर्ग जोड़कर - पाप - निष्पाप, सक्रिय - निष्क्रिय, सशुल्क - निःशुल्क, सचेष्ट - निश्चेष्ट, तेज - निस्तेज |
- 'निर्' उपसर्ग द्वारा - अभिमान - निरभिमान, सापेक्ष - निरपेक्ष, आदर - निरादर, सामिष - निरामिष, सलज्ज - निर्लज्ज |
- 'वि' उपसर्ग जोड़कर - सम्मुख - विमुख, राग - विराग, देश - विदेश, योजना - वियोजन |
- 'प्रति' उपसर्ग जोड़कर - आगामी - प्रतिगामी, वादी - प्रतिवादी, घात - प्रतिघात, रूप - प्रतिरूप, आगमन - प्रत्यागमन |
- 'दुर' उपसर्ग जोड़कर - सुबोध - दुर्बोध, सुव्यवस्थित - दुर्व्यवस्थित, सज्जन - दुर्जन |
- 'दुस्' उपसर्ग जोड़कर - स्तकर्म - दुष्कर्म, सच्चरित्र - दुश्चरित्र |
- 'कु' उपसर्ग जोड़कर - सुपात्र - कुपात्र, सुपुत्र - कुपुत्र, सुपाच्य - कुपाच्य, सन्मार्ग - कुमार्ग |
- उपसर्ग परिवर्तन द्वारा - आदान - प्रदान, सुलभ - दुर्लभ, आयत - निर्यात, संयोग - वियोग |
- लिंग परिवर्तन द्वारा - राजा - रानी, भाई - बहन, वर - कन्या, माता - पिता, नर - नारी, लड़का - लड़की |
- प्रत्ययवत् प्रयुक्त शब्द - परिवर्तन द्वारा - केंद्राभिगामी - केन्द्रापसारी, गतिवान -गतिहीन |
- नञ् द्वारा - सभ्य - असभ्य, संभव - असंभव, लौकिक - अलौकिक, आदि - अनादि |
- भिन्न शब्द द्वारा - लाभ - हानि, कटु - मधु, गुरु - लघु, मूक - वाचाल |
परीक्षोपयोगी विलोम शब्द
क्रम सं0 | शब्द | विलोम |
1 | क्षणिक | सास्वत |
2 | शुष्क | आद्र |
3 | विवेकी | अविवेकी |
4 | कीर्ति | अपकीर्ति |
5 | विशिष्ट | सामान्य |
6 | विस्तृत | संक्षिप्त |
7 | निद्रा | जागरण |
8 | उपजाऊ | उसर |
9 | तुच्छ | महान |
10 | जेष्ठ | कनिष्ठ |
11 | नास्वर | चिरन्तन |
12 | असीम | ससीम |
13 | गुरु | लघु |
14 | गुरू | शिष्य |
15 | गुप्त | प्रकट |
16 | श्रोता | वक्ता |
17 | आकाश | पाताल |
18 | शोक | हर्ष |
19 | उत्थान | पतन |
20 | मानवी | अमानवीय |
21 | तृष्णा | वितृष्णा |
22 | उपमेय | अनुपमेय |
23 | अरवाचीन | प्राचीन |
24 | आवर्तक | विवर्तक |
25 | गरल | सुधा |
26 | विज्ञ | अज्ञ |
27 | सामिस | निरामिस |
28 | करुण | क्रूर |
29 | एश्वर्य | अनैश्वर्य |
30 | स्वागत | तिरस्कार |
31 | छली | निस्छल |
32 | अनन्त | आदि |
33 | अन्त | आदि |
34 | आदि | अन्त |
35 | व्यष्टि | समष्टि |
36 | समास | व्यास |
37 | अनुराग | विराग |
38 | निन्दा | प्रशंसा |
39 | निन्द | स्तुति |
40 | उध्वत | सौम्य |
41 | उध्वत | विनीत |
42 | मूक | वाचाल |
43 | स्वार्थी | परमार्थी |
44 | शोषक | पोषक |
45 | सृजन | विनाश |
46 | आलभ्य | दुर्लभ्य |
47 | उत्कृष्ट | निकृष्ट |
48 | कृश | दीर्घ |
49 | ग्रामीण | शहरी |
50 | तटस्थ | पछ्पाती |
51 | धृष्ट | विनम्र |
52 | भाव | दुर्भाव |
53 | विधि | निषेध |
54 | जंघम | स्थावर |
55 | सहयोगी | प्रतियोगी |
56 | क्षणिक | सास्वत |
57 | आरोह | अवरोह |
58 | खण्डन | मण्डन |
59 | घात | प्रतिघात |
60 | विधवा | सधवा |
61 | संकल्प | विकल्प |
62 | अधम | उत्तम |
63 | अल्पज्ञ | बहुज्ञ |
64 | अभिज्ञ | अनभिज्ञ |
65 | अभिज्ञ | अज्ञ |
66 | भिज्ञ | अभिज्ञ |
67 | संकीर्ण | विस्तीर्ण |
68 | आकाल | दुकाल |
69 | आगामी | पश्चगामी |
70 | आहूत | अनाहूत |
71 | एकाग्र | अन्यमनष्क |
72 | कल्पित | अकल्पित |
73 | द्वन्द | निर्द्वन्द |
74 | अनिष्ट | अभीष्ट |
75 | करुण | निष्ठुर |
76 | समर्थ | असमर्थ |
77 | अन्तरंग | बहिरंग |
78 | असीम | ससीम |
79 | निस्काम | सकाम |
80 | भौतिक | अध्यात्मिक |
81 | आध्यात्मिक | भौतिक |
82 | ययावर | स्थिर |
83 | मारीच | ज्योतष्ना |
84 | गणतन्त्र | राजतन्त्र |
85 | मिलन | विरह |
86 | वक्र | ऋजु |
87 | कुख्यात | विख्यात |
88 | कोप | कृपा |
89 | खगोल | भूगोल |
90 | चाटुकार | स्वाभिमानी |
91 | गुरुत्व | लघुत्व |
92 | दुर्गति | सुगति |
93 | सनाथ | अनाथ |
94 | सनातनी | प्रगतिवादी |
95 | श्र्लील | अश्र्लील |
96 | श्लील | अश्लील |
97 | सुशील | दुःशील |
98 | सुपात्र | कुपात्र |
99 | आद्र | शुष्क |
100 | आकर्षण | विकर्षण |
101 | अथ | इति |
102 | अवर | प्रवर |
103 | कृतज्ञ | कृतघ्न |
104 | अनुरक्ति | विरक्ति |
105 | सापेक्ष | निरपेक्ष |
106 | विग्रह | सन्धि |
107 | उन्नत | अवनत |
108 | अपेक्षा | उपेक्षा |
109 | अग्रज | अनुज |
110 | आदान | प्रदान |
111 | यथार्थ | आदर्श |
112 | साधु | असाधु |
113 | संयोग | वियोग |
114 | अनुग्रह | आग्रह |
115 | आगम | निर्गम |
116 | आकृष्ट | विकृष्ट |
117 | ऋजु | वक्र |
118 | आकलन | विकलन |
119 | क्षर | अक्षर |
120 | समास | व्यास |
121 | स्वल्पायु | चिरायु |
122 | आहार | निराहार |
123 | आमिष | सामिष |
124 | आधार | आधेय |
125 | विनत | उद्धत |
126 | विपत्ति | सम्पत्ति |
127 | ईप्सित | अनीप्सित |
128 | स्वजाति | विजाति |
129 | उन्मूलन | रोपण |
130 | अमित | सुमित |
131 | साक्षर | निरक्षर |
132 | धनी | निर्धन |
133 | उन्मीलन | निमीलन |
134 | अधिकृत | अनधिकृत |
135 | अनुलोम | प्रतिलोम |
136 | परिश्रम | विश्राम |
137 | चिरंतन | नश्वर |
138 | अनुग्रह | विग्रह |
139 | अनभिज्ञ | अभिज्ञ |
140 | सौम्य | उग्र |
141 | ह्रस | वृद्धि |
142 | न्यून | अधिक |
143 | पुष्ट | क्षीण |
144 | गुण | दोष |
145 | अलभ्य | सहज |
146 | गौरव | लाघव |
147 | गमन | आगमन |
148 | निंदा | स्तुति |
149 | मधुर | कटु |
150 | कटु | मधु |
151 | पाप | पुण्य |
152 | बध्द | मुक्त |
153 | नूतन | पुरातन |
154 | हर्ष | विषाद |
155 | क्रोध | क्षमा |
156 | उत्तेजना | शान्त |
157 | मौन | वाचालता |
158 | निर्दय | सदय |
159 | तिमिर | आलोक |
160 | तीक्ष्ण | मंद |
161 | कृत्रिम | प्राकृतिक |
162 | उदात्त | अनुदात्त |
163 | शुक्ल | कृष्ण |
164 | प्रस्थान | आगमन |
165 | विषाद | हर्ष |
166 | आकर्षण | विकर्षण |
167 | उदय | अस्त |
168 | अनादर | आदर |
169 | राग | विराग |
170 | कटु | मधुर |
171 | सृष्टि | प्रलय |
172 | कोप | शांत |
173 | संवेदनशील | |
174 | कृपण | दानी |
175 | महिमा | लघिमा |
176 | प्रत्यक्ष | परोक्ष |
177 | उत्तम | अधम |
178 | चिरंतन | नश्वर |
179 | कर्कश | कोमल |
180 | गौरव | लाघव |
181 | गरल | सुधा |
182 | विशिष्ट | साधारण |
183 | मुख | लुप्त |
184 | सुनाम | दुर्नाम |
185 | निन्द्य | स्तुत्य |
186 | अर्वाचीन | प्राचीन |
187 | क्षणिक | शाश्वत |
188 | अल्प | बहुत |
189 | परिश्रम | विश्राम |
190 | मोक्ष | बन्धन |
191 | आगामी | गत |
192 | खल | सज्जन |
193 | स्थूल | सूक्ष्म |
194 | प्रेषक | प्रेष्य |
195 | आवाहन | विसर्जन |
196 | सर्वज्ञ | अल्पज्ञ |
197 | दृश्य | श्रव्य |
198 | योगी | भोगी |
199 | व्याप्त | अव्याप्त |
200 | शकुन | अपशकुन |
201 | यथार्थ | काल्पनिक |
202 | सुपात्र | कुपात्र |
203 | जन्म | मृत्यु |
204 | आदर | अनादर |
205 | उत्कर्ष | अपकर्ष |
206 | बाहय | आभ्यांतर |
207 | रंक | धनवान |
208 | सबल | निर्बल |
209 | अर्पण | ग्रहण |
210 | आलसी | उद्यमी |
211 | प्रत्यक्ष | परोक्ष |
212 | ओजस्वी | निस्तेज |
213 | उपकार | अपकार |
214 | मौखिक | लिखित |
215 | आहूत | अनाहूत |
216 | कपूत | सपूत |
217 | उद्र्भव | अवसान |
218 | कंजूस | मुक्तहस्त |
219 | कठिन | सरल |
220 | देव | दैत्य |
221 | कायर | साहसी |
222 | मानव | दानव |
223 | आत्मा | परमात्मा |
224 | कर्कश | मधुर |
225 | अवनत | उन्नत |
226 | तिमिर | प्रकाश |
227 | क्रोध | क्षमा |
228 | कमजोर | सशक्त |
229 | परतन्त्र | स्वतंत्र |
230 | आलोक | अन्धकार |
231 | काबिल | कमी |
232 | दाता | याचक |
233 | प्रशंसा | भर्त्सना |
234 | आशा | निराशा |
235 | अच्युत | च्युत |
236 | अतिवृष्टि | अनावृष्टि |
237 | अनाहूत | आहूत |
238 | अमर | मर्त्य |
239 | उत्कर्ष | अपकर्ष |
240 | अमावस्या | पूर्णिमा |
241 | असीम | ससीम |
242 | अल्पायु | दीर्घायु |
243 | अहंकार | निरहंकार |
244 | आरोह | अवरोह |
245 | आस्तिक | नास्तिक |
246 | परमार्थ | स्वार्थ |
247 | गृहस्थ | सन्यास |
248 | आतमा | परमात्मा |
249 | वफादार | बेवफा |
250 | राजा | रंक |
251 | मोक्ष | बन्धन |
252 | लज्जित | निर्लज्ज |
253 | विवेकी | अविवेकी |
254 | सत्य | झूठा |
255 | आविर्भाव | तिरोभाव |
256 | बुद्धिमान | निर्बुद्धि |
257 | कृश | हिष्ट-पुष्ट |
258 | व्याप्त | अव्यापत |
259 | पतिव्रता | कुलटा |
260 | प्रशंसक | निंदक |
261 | सम्मान | अपमान |
262 | प्रशन | उत्तर |
263 | अंधकार | प्रकाश |
264 | बेमेल | संगत |
265 | अनुरोध | विरोध |
266 | सुधा | हलाहल |
267 | सम्पन्न | विपन्न |
268 | बाहय | आन्तरिक |
269 | आस्था | अनास्थता |
270 | आज्ञापालन | अवज्ञा |
271 | समुनहि | अगुनहि |
272 | निराधार | साधार |
273 | स्थावर | जंघम |
274 | सुपात्र | कुपात्र |
275 | मूर्च्छा | चेतना |
276 | अभिमान | सदाचार |
277 | दुश्चरित्र | सच्चरित्र |
278 | यायावर | स्थिर |
279 | उत्कर्ष | अपकर्ष |
280 | आकाश | पृथ्वी |
281 | जल | थल |
282 | सत्यवादी | मिथ्यावादी |
283 | नायक | नायिका |
284 | स्वदेश | विदेश |
285 | प्रेषक | प्रेष्य |
286 | गमन | आगमन |
287 | शुभ | अशुभ |
288 | पुत्र | पुत्री |
289 | सन्त | असन्त |
290 | संघटन | विघटन |
291 | नमक | मीठा |
292 | सुपथ | कुपथ |
293 | सुगम | दुर्गम |
294 | स्तुति | निन्दा |
295 | शुक्ल | कृष्ण |
296 | श्वेता | श्याम |
297 | शुष्क | आद्र |
298 | शासक | शासित |
299 | प्रवृत्ति | निवृत्ति |
300 | प्राचीन | अरवाचीन |
301 | नूतन | पुरातन |
302 | निर्मल | मलिन |
303 | निर्दय | सदय |
304 | निन्द्य | वन्द्य |
305 | निर्माण | विनाश |
306 | सौभाग्य | दुर्भाग्य |
307 | श्रव्य | दृश्य |
308 | सदय | निर्दय |
309 | सापेक्ष | निरपेक्ष |
310 | सभ्य | बर्बर |
311 | परुष | कोमल |
312 | हास्य | रुदन |
313 | श्यामा | गौरी |
314 | सुगम | दुर्गम |
315 | सम्पत्ति | विपत्ति |
316 | सृष्टि | संहार |
317 | पंडित | मूर्ख |
318 | प्रमुख | गौण |
319 | प्रलय | सृष्टि |
320 | प्रशंसा | निन्दा |
321 | उपकार | अपकार |
322 | शाश्वत | क्षणिक |
323 | अपेक्षा | उपेक्षा |
324 | मितभाषी | वाचाल |
325 | गूँगा | वाचाल |
326 | यश | अपयश |
327 | रंक | धनवान |
328 | आयात | निर्यात |
329 | दूषित | प्रदूषित |
330 | परुष | मृदु |
331 | उपत्यका | अधित्यका |
332 | पाश्चात्य | पौवार्त्य |
333 | आचार | अनाचार |
334 | आवरण | अनावरण |
335 | आपव्यय | मितव्यय |
336 | निर्मल | मलिन |
337 | औरस | जारज |
338 | निर्यात | आयात |
339 | गहरा | छिछला |
340 | धनवान | अकिंचन |
341 | स्वकीया | परकीया |
342 | व्यास | समास |
343 | गृहीत | अर्पित |
344 | अवज्ञा | आज्ञा |
345 | अपनागत | आगत |
346 | सम्मुख | विमुख |
347 | अधुनातन | पुरातन |
348 | ज्योति | तम |
349 | अपयस | यस |
350 | अपयस | विरद |
351 | उत्कृष्ट | निकृष्ट |
352 | राग | द्वेष |
353 | कलुष | निष्कलुष |
354 | सूक्ष्म | स्थूल |
355 | विसर्जन | आवाहन |
356 | मन्द | प्रखर |
357 | मंद | द्रुत |
358 | थोक | परचून |
359 | नैसर्गिक | कृत्रिम |
360 | कृत्रिम | प्राकृतिक |
361 | मौन | मुखर |
362 | अपेक्षित | अनपेक्षित |
363 | पाताल | आकाश |
364 | पाताल | व्योम |
365 | पाताल | नभ |
366 | चेतन | अचेतन |
367 | चेतन | जड़ |
368 | जड़ | चेतन |
369 | संकीर्ण | विस्तीर्ण |
370 | संकीर्ण | विकीर्ण |
371 | स्थूल | कृश |
372 | स्थूल | सूक्ष्म |
373 | देव | दानव |
374 | देव | दैत्य |
375 | उर्वर | अनुर्वर |
376 | उर्वर | उसर |
377 | उपजाऊ | उसर |
378 | प्रेम | घृणा |
379 | प्रेम | द्वेष |
380 | निर्माण | नाश |
381 | निर्माण | ध्वंस |
382 | निर्माण | विनास |
383 | स्तुत्य | निंदय |
384 | आग | पानी |
385 | आग | जल |
386 | आग | सलिल |
387 | दानव | मानव |
388 | दानव | मनुष्य |
389 | दानव | मनुज |
390 | निर्भीक | डरपोक |
391 | निर्भीक | कायर |
392 | निर्भीक | कातर |
393 | अथ | इति |
394 | श्रीगणेश | इति |
395 | श्रीगणेश | इतिश्री |
396 | उग्र | सौम्य |
397 | उग्र | शांत |
398 | कांटा | फूल |
399 | कांटा | पुष्प |
400 | कांटा | कुसुम |
401 | अनिच्छा | इच्छा |
402 | अनिच्छा | अभिलाषा |
403 | अनिच्छा | आकांक्षा |
Vilom Shabd in Hindi (Antonyms) विलोम शब्द / विपरीतार्थी शब्द : हिन्दी व्याकरण
PDF download karne hetu Click Pay Now only 10₹..
Good idea
जवाब देंहटाएंWonderful
जवाब देंहटाएं