Vilom Shabd in Hindi (Antonyms) विलोम शब्द / विपरीतार्थी शब्द : हिन्दी व्याकरण

vilom shabd,vilom shabd in hindi,vilom shabd hindi mein,vilom shabd kise kahate hain,vilom shabd in hindi trick,vilom,viloom shabd,hindi vilom shabd,vilom shabad,vilom shabd ki paribhasha,vilom shabd hindi,vilom shabd bataiye,hindi vilom shabd 50,video on vilom shabd,important vilom shabd,how to teach vilom shabd,hindi vilom shabd likho,hindi vilom shabd please,hindi vilom shabd likhiye,hindi vilom shabd study 91,hindi vilom shabd project,hindi vyakaran vilom shabd,vilom shabd hindi vyakaran,educationhelpdesk,ehd,


विलोम / विपरीतार्थी शब्द

विलोम शब्द का अर्थ :-

  • विलोम शब्द का अर्थ है - विपरीतार्थी  शब्द अर्थात विपरीत अर्थ देनेवाला शब्द | अत:किसी शब्द का विपरीत अर्थ व्यक्त करने वाला शब्द विलोम शब्द या विपरीतार्थी शब्द कहलाता है | 'विलोम' शब्द का अंग्रेज़ी पर्याय 'Antonyms' होता है |
  • विलोम शब्दों को विपर्यायवाचीप्रतिलोमार्थक और विलोमार्थी शब्द भी कहते हैं | भाषा में भावों-विचारों की स्पष्टता के लिए विलोम शब्द का ज्ञान उपयोगी होता है | विलोम शब्दों के प्रयोग से भाषा में अभिव्यक्ति शक्ति बढ़ जाती है | 
  • यहाँ विशेष रूप से ध्यान देने की बात है - शब्द का विलोम उसी व्याकरणिक कोटि का होगा, जिसका वह मूल शब्द है | विलोम शब्द हमेशा सजातीय ही होते हैं अर्थात् संज्ञा का विलोम संज्ञा,  सर्वनाम का विलोम सर्वनाम, विशेषण का विलोम विशेषण,  क्रिया का विलोम क्रिया पद और क्रिया विशेषण का क्रिया विशेषण होता है | 
  • विलोम शब्दों के निर्माण में उपसर्गों की महत्वपूर्ण भूमिका रहती है | जिन उपसर्गों से विलोम शब्द बनते हैं,  वे निम्न हैं -

--------------------  उपसर्ग जोड़कर  --------------------

  • 'अ' उपसर्ग जोड़क - सभ्य - असभ्य,    न्याय - अन्याय,    लौकिक - अलौकिक,    हिंसा - अहिंसा,    सामान्य - असामान्य |
  • 'अप' उपसर्ग जोड़कर - यश - अपयश,   उत्कर्ष - अपकर्ष,   मान - अपमान,   कीर्ति - अपकीर्ति |
  • 'अन्'  उपसर्ग जोड़कर - अंगीकार - अनंगीकार,   उत्तरित - अनुत्तरित,   अस्तित्व - अनस्तित्व,   अभिज्ञ - अनभिज्ञ |
  • 'निस्,   निश्,   निष्' उपसर्ग जोड़कर - पाप - निष्पाप,   सक्रिय - निष्क्रिय,   सशुल्क - निःशुल्क,   सचेष्ट - निश्चेष्ट,   तेज - निस्तेज |
  • 'निर्' उपसर्ग द्वारा - अभिमान - निरभिमान,   सापेक्ष - निरपेक्ष,   आदर - निरादर,   सामिष - निरामिष,   सलज्ज - निर्लज्ज |
  • 'वि' उपसर्ग जोड़कर - सम्मुख - विमुख,   राग - विराग,   देश - विदेश,   योजना - वियोजन |
  • 'प्रति' उपसर्ग जोड़कर - आगामी - प्रतिगामी,   वादी - प्रतिवादी,   घात - प्रतिघात,   रूप - प्रतिरूप,   आगमन - प्रत्यागमन |
  • 'दुर' उपसर्ग जोड़कर - सुबोध - दुर्बोध,   सुव्यवस्थित - दुर्व्यवस्थित,   सज्जन - दुर्जन |
  • 'दुस्' उपसर्ग जोड़कर - स्तकर्म - दुष्कर्म,   सच्चरित्र - दुश्चरित्र |
  • 'कु' उपसर्ग जोड़कर - सुपात्र - कुपात्र,   सुपुत्र - कुपुत्र,   सुपाच्य - कुपाच्य,   सन्मार्ग - कुमार्ग |
  1. उपसर्ग परिवर्तन द्वारा - आदान - प्रदान,   सुलभ - दुर्लभ,   आयत - निर्यात,   संयोग - वियोग |
  2. लिंग परिवर्तन द्वारा - राजा - रानी,   भाई - बहन,   वर - कन्या,   माता - पिता,   नर - नारी,   लड़का - लड़की |
  3. प्रत्ययवत् प्रयुक्त शब्द - परिवर्तन द्वारा - केंद्राभिगामी - केन्द्रापसारी,   गतिवान -गतिहीन |
  4. नञ् द्वारा - सभ्य - असभ्य,   संभव - असंभव,   लौकिक - अलौकिक,   आदि - अनादि |
  5. भिन्न शब्द द्वारा - लाभ - हानि,   कटु - मधु,   गुरु - लघु,   मूक - वाचाल |  



  परीक्षोपयोगी विलोम शब्द

 
क्रम सं0शब्दविलोम
1क्षणिकसास्वत
2शुष्कआद्र
3विवेकीअविवेकी
4कीर्तिअपकीर्ति
5विशिष्टसामान्य
6विस्तृतसंक्षिप्त
7निद्राजागरण
8उपजाऊउसर
9तुच्छमहान
10जेष्ठकनिष्ठ
11नास्वरचिरन्तन
12असीमससीम
13गुरुलघु
14गुरूशिष्य
15गुप्तप्रकट
16श्रोतावक्ता
17आकाशपाताल
18शोकहर्ष
19उत्थानपतन
20मानवीअमानवीय
21तृष्णावितृष्णा
22उपमेयअनुपमेय
23अरवाचीनप्राचीन
24आवर्तकविवर्तक
25गरलसुधा
26विज्ञअज्ञ
27सामिसनिरामिस
28करुणक्रूर
29एश्वर्यअनैश्वर्य
30स्वागततिरस्कार
31छलीनिस्छल
32अनन्तआदि
33अन्तआदि
34आदिअन्त
35व्यष्टिसमष्टि
36समासव्यास
37अनुरागविराग
38निन्दाप्रशंसा
39निन्दस्तुति
40उध्वतसौम्य
41उध्वतविनीत
42मूकवाचाल
43स्वार्थीपरमार्थी
44शोषकपोषक
45सृजनविनाश
46आलभ्यदुर्लभ्य
47उत्कृष्टनिकृष्ट
48कृशदीर्घ
49ग्रामीणशहरी
50तटस्थपछ्पाती
51धृष्टविनम्र
52भावदुर्भाव
53विधिनिषेध
54जंघमस्थावर
55सहयोगीप्रतियोगी
56क्षणिकसास्वत
57आरोहअवरोह
58खण्डनमण्डन
59घातप्रतिघात
60विधवासधवा
61संकल्पविकल्प
62अधमउत्तम
63अल्पज्ञबहुज्ञ
64अभिज्ञअनभिज्ञ
65अभिज्ञअज्ञ
66भिज्ञअभिज्ञ
67संकीर्णविस्तीर्ण
68आकालदुकाल
69आगामीपश्चगामी
70आहूतअनाहूत
71एकाग्रअन्यमनष्क
72कल्पितअकल्पित
73द्वन्दनिर्द्वन्द
74अनिष्टअभीष्ट
75करुणनिष्ठुर
76समर्थअसमर्थ
77अन्तरंगबहिरंग
78असीमससीम
79निस्कामसकाम
80भौतिकअध्यात्मिक
81आध्यात्मिकभौतिक
82ययावरस्थिर
83मारीचज्योतष्ना
84गणतन्त्रराजतन्त्र
85मिलनविरह
86वक्रऋजु
87कुख्यातविख्यात
88कोपकृपा
89खगोलभूगोल
90चाटुकारस्वाभिमानी
91गुरुत्वलघुत्व
92दुर्गतिसुगति
93सनाथअनाथ
94सनातनीप्रगतिवादी
95श्र्लीलअश्र्लील
96श्लीलअश्लील
97सुशीलदुःशील
98सुपात्रकुपात्र
99आद्रशुष्क
100आकर्षणविकर्षण
101अथइति
102अवरप्रवर
103कृतज्ञकृतघ्न
104अनुरक्तिविरक्ति
105सापेक्षनिरपेक्ष
106विग्रहसन्धि
107उन्नतअवनत
108अपेक्षाउपेक्षा
109अग्रजअनुज
110आदानप्रदान
111यथार्थआदर्श
112साधुअसाधु
113संयोगवियोग
114अनुग्रहआग्रह
115आगमनिर्गम
116आकृष्टविकृष्ट
117ऋजुवक्र
118आकलनविकलन
119क्षरअक्षर
120समासव्यास
121स्वल्पायुचिरायु
122आहारनिराहार
123आमिषसामिष
124आधारआधेय
125विनतउद्धत
126विपत्तिसम्पत्ति
127ईप्सितअनीप्सित
128स्वजातिविजाति
129उन्मूलनरोपण
130अमितसुमित
131साक्षरनिरक्षर
132धनीनिर्धन
133उन्मीलननिमीलन
134अधिकृतअनधिकृत
135अनुलोमप्रतिलोम
136परिश्रमविश्राम
137चिरंतननश्वर
138अनुग्रहविग्रह
139अनभिज्ञअभिज्ञ
140सौम्यउग्र
141ह्रसवृद्धि
142न्यूनअधिक
143पुष्टक्षीण
144गुणदोष
145अलभ्यसहज
146गौरवलाघव
147गमनआगमन
148निंदास्तुति
149मधुरकटु
150कटुमधु
151पापपुण्य
152बध्दमुक्त
153नूतनपुरातन
154हर्षविषाद
155क्रोधक्षमा
156उत्तेजनाशान्त
157मौनवाचालता
158निर्दयसदय
159तिमिरआलोक
160तीक्ष्णमंद
161कृत्रिमप्राकृतिक
162उदात्तअनुदात्त
163शुक्लकृष्ण
164प्रस्थानआगमन
165विषादहर्ष
166आकर्षणविकर्षण
167उदयअस्त
168अनादरआदर
169रागविराग
170कटुमधुर
171सृष्टिप्रलय
172कोपशांत
173संवेदनशील
174कृपणदानी
175महिमालघिमा
176प्रत्यक्षपरोक्ष
177उत्तमअधम
178चिरंतननश्वर
179कर्कशकोमल
180गौरवलाघव
181गरलसुधा
182विशिष्टसाधारण
183मुखलुप्त
184सुनामदुर्नाम
185निन्द्यस्तुत्य
186अर्वाचीनप्राचीन
187क्षणिकशाश्वत
188अल्पबहुत
189परिश्रमविश्राम
190मोक्षबन्धन
191आगामीगत
192खलसज्जन
193स्थूलसूक्ष्म
194प्रेषकप्रेष्य
195आवाहनविसर्जन
196सर्वज्ञअल्पज्ञ
197दृश्यश्रव्य
198योगीभोगी
199व्याप्तअव्याप्त
200शकुनअपशकुन
201यथार्थकाल्पनिक
202सुपात्रकुपात्र
203जन्ममृत्यु
204आदरअनादर
205उत्कर्षअपकर्ष
206बाहयआभ्यांतर
207रंकधनवान
208सबलनिर्बल
209अर्पणग्रहण
210आलसीउद्यमी
211प्रत्यक्षपरोक्ष
212ओजस्वीनिस्तेज
213उपकारअपकार
214मौखिकलिखित
215आहूतअनाहूत
216कपूतसपूत
217उद्र्भवअवसान
218कंजूसमुक्तहस्त
219कठिनसरल
220देवदैत्य
221कायरसाहसी
222मानवदानव
223आत्मापरमात्मा
224कर्कशमधुर
225अवनतउन्नत
226तिमिरप्रकाश
227क्रोधक्षमा
228कमजोरसशक्त
229परतन्त्रस्वतंत्र
230आलोकअन्धकार
231काबिलकमी
232दातायाचक
233प्रशंसाभर्त्सना
234आशानिराशा
235अच्युतच्युत
236अतिवृष्टिअनावृष्टि
237अनाहूतआहूत
238अमरमर्त्य
239उत्कर्षअपकर्ष
240अमावस्यापूर्णिमा
241असीमससीम
242अल्पायुदीर्घायु
243अहंकारनिरहंकार
244आरोहअवरोह
245आस्तिकनास्तिक
246परमार्थस्वार्थ
247गृहस्थसन्यास
248आतमापरमात्मा
249वफादारबेवफा
250राजारंक
251मोक्षबन्धन
252लज्जितनिर्लज्ज
253विवेकीअविवेकी
254सत्यझूठा
255आविर्भावतिरोभाव
256बुद्धिमाननिर्बुद्धि
257कृशहिष्ट-पुष्ट
258व्याप्तअव्यापत
259पतिव्रताकुलटा
260प्रशंसकनिंदक
261सम्मानअपमान
262प्रशनउत्तर
263अंधकारप्रकाश
264बेमेलसंगत
265अनुरोधविरोध
266सुधाहलाहल
267सम्पन्नविपन्न
268बाहयआन्तरिक
269आस्थाअनास्थता
270आज्ञापालनअवज्ञा
271समुनहिअगुनहि
272निराधारसाधार
273स्थावरजंघम
274सुपात्रकुपात्र
275मूर्च्छाचेतना
276अभिमानसदाचार
277दुश्चरित्रसच्चरित्र
278यायावरस्थिर
279उत्कर्षअपकर्ष
280आकाशपृथ्वी
281जलथल
282सत्यवादीमिथ्यावादी
283नायकनायिका
284स्वदेशविदेश
285प्रेषकप्रेष्य
286गमनआगमन
287शुभअशुभ
288पुत्रपुत्री
289सन्तअसन्त
290संघटनविघटन
291नमकमीठा
292सुपथकुपथ
293सुगमदुर्गम
294स्तुतिनिन्दा
295शुक्लकृष्ण
296श्वेताश्याम
297शुष्कआद्र
298शासकशासित
299प्रवृत्तिनिवृत्ति
300प्राचीनअरवाचीन
301नूतनपुरातन
302निर्मलमलिन
303निर्दयसदय
304निन्द्यवन्द्य
305निर्माणविनाश
306सौभाग्यदुर्भाग्य
307श्रव्यदृश्य
308सदयनिर्दय
309सापेक्षनिरपेक्ष
310सभ्यबर्बर
311परुषकोमल
312हास्यरुदन
313श्यामागौरी
314सुगमदुर्गम
315सम्पत्तिविपत्ति
316सृष्टिसंहार
317पंडितमूर्ख
318प्रमुखगौण
319प्रलयसृष्टि
320प्रशंसानिन्दा
321उपकारअपकार
322शाश्वतक्षणिक
323अपेक्षाउपेक्षा
324मितभाषीवाचाल
325गूँगावाचाल
326यशअपयश
327रंकधनवान
328आयातनिर्यात
329दूषितप्रदूषित
330परुषमृदु
331उपत्यकाअधित्यका
332पाश्चात्यपौवार्त्य
333आचारअनाचार
334आवरणअनावरण
335आपव्ययमितव्यय
336निर्मलमलिन
337औरसजारज
338निर्यातआयात
339गहराछिछला
340धनवानअकिंचन
341स्वकीयापरकीया
342व्याससमास
343गृहीतअर्पित
344अवज्ञाआज्ञा
345अपनागतआगत
346सम्मुखविमुख
347अधुनातनपुरातन
348ज्योतितम
349अपयसयस
350अपयसविरद
351उत्कृष्टनिकृष्ट
352रागद्वेष
353कलुषनिष्कलुष
354सूक्ष्मस्थूल
355विसर्जनआवाहन
356मन्दप्रखर
357मंदद्रुत
358थोकपरचून
359नैसर्गिककृत्रिम
360कृत्रिमप्राकृतिक
361मौनमुखर
362अपेक्षितअनपेक्षित
363पातालआकाश
364पातालव्योम
365पातालनभ
366चेतनअचेतन
367चेतनजड़
368जड़चेतन
369संकीर्णविस्तीर्ण
370संकीर्णविकीर्ण
371स्थूलकृश
372स्थूलसूक्ष्म
373देवदानव
374देवदैत्य
375उर्वरअनुर्वर
376उर्वरउसर
377उपजाऊउसर
378प्रेमघृणा
379प्रेमद्वेष
380निर्माणनाश
381निर्माणध्वंस
382निर्माणविनास
383स्तुत्यनिंदय
384आगपानी
385आगजल
386आगसलिल
387दानवमानव
388दानवमनुष्य
389दानवमनुज
390निर्भीकडरपोक
391निर्भीककायर
392निर्भीककातर
393अथइति
394श्रीगणेशइति
395श्रीगणेशइतिश्री
396उग्रसौम्य
397उग्रशांत
398कांटाफूल
399कांटापुष्प
400कांटाकुसुम
401अनिच्छाइच्छा
402अनिच्छाअभिलाषा
403अनिच्छाआकांक्षा


Vilom Shabd in Hindi (Antonyms) विलोम शब्द / विपरीतार्थी शब्द : हिन्दी व्याकरण 

PDF download karne hetu Click Pay Now only 10₹..

2 टिप्‍पणियां:

Thanks

Blogger द्वारा संचालित.